به گزارش بخش خبری آروشا به نقل از خبرگزاری شانا،
مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با بیان این که تولید نفت خام ایران تا پایان فروردین ماه سال 96، به چهار میلیون بشکه در روز می رسد، گفت: صادرات نفت خام ایران در 2 ماه آینده افزایش مییابد.
شرکت روغن صنعت آروشا فروش و پخش محصولات مرتبط با شرکت کاسترول در سراسر ایران
وکیل بود. درس خوانده در دانشگاه نیویورک. همسر سفیر یکی از کشورهای عضو اوپک. متخصص نفتی. از هتل تا محل برگزاری کنفرانس جهانی نفت در دوحه را باید با اتوبوس‌های مخصوص می رفتیم. کنارش که نشستم، بحثمان درباره مباحث مختلف نفتی که داغ شد، به تولید نفت از لایه نفتی پارس جنوبی توسط قطر رسیدیم. آذر سال 1390 بود و قطر آن سال روزانه بیش از 500 هزار بشکه نفت از این لایه مشترک با ایران استخراج می کرد. سهم ایران از تولید نفت لایه نفتی پارس جنوبی چقدر بود؟ «صفر». احساس آن روزم را هیچوقت فراموش نمی کنم. از عقب ماندن کشورم عمیقا ناراحت بودم. دو سال بعد و تنها چند ماه پیش از آغاز به کار دولت روحانی، تولید نفت قطر از لایه نفتی پارس جنوبی به روزانه 700 هزار بشکه رسید و اعلام شد قطر تا آن سال (1392) مجموعا یک میلیارد بشکه نفت از این لایه نفتی مشترک برداشت کرده است. تولید نفت ایران از لایه نفتی پارس جنوبی چقدر بود؟ «همچنان صفر.»
در میانه مصاحبه وقتی خبر تولید 35 هزار بشکه ای نفت از لایه نفتی پارس جنوبی را تا پایان فروردین 96 شنیدم دلم شاد شد. اجازه ندادم اما، مدیرعامل شرکت ملی نفت احوالم را متوجه شود. چه، هنوز در این بخش از همسایه مان خیلی عقبیم. ما زخم تحریم خورده ایم. هزار بلا از سر گذرانده ایم. دشمنانمان آنچه توانستند کردند و دوستانمان از این تن رنجور تا می توانستند سود بردند. خودمان هم انگار درک درستی از آنچه بر ما می رفت نداشتیم. وقتی هم فهمیدیم، دیر تدبیر کردیم. در اثنای مصاحبه با «علی کاردر» وقتی این خبر را شنیدم که برخی چاههای میدان‌های نفتی مان بر اثر کاهش تولید اجباری ناشی از تحریم، نمکی شده و ممکن است دیگر به شرایط پیشین برای تولید نفت بازنگردد یا برای احیا، سرمایه گذاری زیادی لازم داشته باشد، دلم گرفت. حواسمان هست؟!
از مدیرعامل شرکت ملی نفت می پرسم: «آیا می ترسید قرارداد ببندید؟» پاسخ منفی می دهد و از تصمیمش برای برگزاری نخستین مناقصه تا پایان اسفند ماه جاری خبر می دهد. من از این وعده ها قبلا هم شنیده ام. اینبار اما، «علی کاردر» محکمتر از قبل سخن می گوید که اگر تا آخر اسفند مناقصه برگزار نشد حتما در فروردین ماه برگزار می شود. چه شرکتهایی مطالعات فنی خود را از میادین نفتی ایران به شرکت ملی نفت تحویل داده اند؟ کدام شرکتها در مناقصه میدان نفتی آزادگان جنوبی شرکت داده می شوند؟ آیا شرکتهای داخلی هم در این مناقصه حضور دارند؟ شرکت ملی نفت با قراردادهای جدید، چقدر می خواهد به تولید میادین نفتی بیفزاید؟ مصاحبه را بخوانید.
دفتر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در طبقه پانزدهم ساختمان وزارت نفت، نزدیک دفتر زنگنه است. «علی کاردر»، وقتی مدیرعامل شرکت ملی نفت شد که «رکن الدین جوادی» از این سمت استعفاء کرده بود. آن هم به دلیل برخی اختلافنظرها با زنگنه. با این اوصاف اما، جوادی معاونت زنگنه در بخش نظارت بر منابع هیدروکربوری را پذیرفت تا برای وزارت نفت حاشیه ایجاد نکنند. «کاردر» در دوره مدیریت جوادی، معاون سرمایه گذاری شرکت ملی نفت بود. او تجربه سالها مدیریت امور مالی و عضویت در هیئت مدیره شرکت نفت را همراه خود دارد. زمانی هم تمهید امور اصل 44 صنعت نفت را بر عهده داشته است. آرام است و لبخند به لب. شبِ بعد از آنکه حکم مدیرعاملی اش توسط زنگنه صادر شد، با او تلفنی صحبت کردم. از حرفهایش متوجه شدم که سخت این مسئولیت را پذیرفته است. مدیرعاملی شرکت ملی نفت ایران، یکی از استراتژیک ترین سمتهای این کشور است. کشوری که تصمیم گیری در آن دشوار است و گاه عواقب تصمیمهای درست هم غیرقابل پیشبینی است، چه برسد به تصمیمات دارای شبهه.
مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در گفت وگوی اختصاصی با «هفته نامه صدا» درباره دلایل تاخیر در نهایی شدن قراردادهای جدید نفتی سخن می گوید و معتقد است همکارانش در این زمینه کوتاهی نکرده اند. درباره احتمال انعقاد اولین قرارداد جدید نفتی قبل از پایان دوره اول ریاست جمهوری روحانی از او می پرسم و او به صراحت پاسخ می دهد. دلیل اینکه چرا بیانیه مشترک شرکت ملی نفت و توتال، پس از اظهارات جنجالی مدیرعامل اجرایی این شرکت، منتشر نشده است را هم می توانید در این مصاحبه بخوانید. «کاردر» یک خبر مهم هم درباره پرداخت پول ایران توسط هند می دهد و وقتی به میزان تولید و صادرات نفت ایران در ماه فوریه می رسیم ارقام حیرت آور و غرورآفرینی بیان می کند. این مصاحبه را بخوانید تا کمی دلتان گرم شود.
درباره اینکه ایران بعد از لغو تحریمها چقدر به اروپا نفت فروخته است و اینکه این میزان تا نیمه اول سال آینده چقدر خواهد شد را می توانید در این مصاحبه پیدا کنید. مدیرعامل شرکت ملی نفت با جزئیات می گوید 100 هزار بشکه نفتی که قرار است به روس‌ها بفروشیم چگونه تامین خواهد شد. او از عدم همکاری بانکهای بزرگ اروپایی با ایران گله می کند اما در این باره یک خبر خوب هم می دهد. به شرط آنکه قراردادی از قراردادهای جدید نفتی امضا شود. خبر خوب چیست؟ درباره اینکه چرا شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، مدل قراردادی جداگانه‌ای از شرکت ملی نفت ایران منتشر کرده است هم، از «علی کاردر» سوال کردم. و درباره وضع صادرات گاز بهویژه صادرات گاز به عمان.
در پایان مصاحبه ام وقتی به تاثیر مصوبه مجلس شورای اسلامی درباره سقف حقوق و دستمزد و تاثیر آن بر حقوق کارکنان شرکت ملی نفت، بهویژه در مناطق عملیاتی رسیدیم، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، حرف‌های مهم و قابل تاملی زد. پیشنهاد می کنم نمایندگان مجلس و مدیران ارشد کشور این حرفها را بخوانند. بشنونند و اگر صلاح دیدند مصوبه شان را اصلاح کنند.
پدرمن، حقوق بازنشستگی معمولی می گیرد. خودم استخدام دولتی نیستم. درآمدم هم در سطح طبقه معمولی جامعه است. اما معتقدم کارکنان مناطق عملیاتی صنعت نفت باید حقوق مناسبی بگیرند. حق الزحمه‌ای متناسب با سختی کارشان. دستمزدی که آن طرف آب وسوسه شان نکند، وقتی چند برابر برای انجام یک کار واحد پیشنهاد می‌دهند. کارکنان صنعت نفت، شریف و متعهدند. آنان بخش مهمی از درآمد کشور را تامین می کنند. ما چه وقت از این اتمسفر شعاری خارج خواهیم شد؟... لطفا مصاحبه را بخوانید.
آقای کاردر، می‌خواهم گفت وگویمان را با یک پرسش صریح آغاز کنم. شما از اینکه تعداد زیادی تفاهمنامه نفتی با شرکتهای خارجی و داخلی امضا کرده اید و هیچکدام به قرارداد اجرایی منتهی نشده است، خسته نشده اید؟
سوال خوبی پرسیدید. ما کار جدیدی طراحی کرده‌ایم. مبتکر آن هم خودم هستم. بنایراین از آن دفاع می کنم. به این معنا که برای امضای قراردادهای جدید، ما مطالعه جدیدی از میدان‌های نفتی لازم داشتیم. البته شرکت ملی نفت ایران، مطالعات میدان‌های نفتی را در اختیار دارد، اما نیاز بود مطالعات روزآمد باشند. برای انجام مطالعه فنی یک میدان نفتی، حدود 6 ماه زمان لازم است. اگر زمان لازم برای انجام مطالعه را داخل قرارداد می دیدیم، آغاز عملیات توسعه میدان نفتی، 6 ماه پس از آن اتفاق می افتاد. اکنون پیش از امضای قرارداد، زمان لازم برای مطالعات فنی را لحاظ کرده ایم تا اطلاعات تازه میدانها و نقشه کلی توسعه آن مشخص شود و بتوانیم تصمیم بهتری بگیریم. هم اکنون مطالعات فنی میدان‌های نفتی که تفاهمنامه آن را امضا کرده ایم به مرور در حال تحویل به شرکت ملی نفت ایران است. هزینه این مطالعات را هم پیمانکار پرداخت می‌کند. مثل اینکه ما یک مشاور گرفته ایم که با هزینه خود مطالعات میدان‌های نفتی را انجام می دهد، بنابراین باید به شما بگویم که از اجرای این روش (امضای تفاهمنامه و بعد قرارداد)، خسته نشده ایم.
در تفاهم‌نامه‌هایی که برای مطالعه میدان‌های نفت و گاز امضا کردهاید، پیمانکار برای هر میدان نفتی چقدر هزینه می‌کند؟ اگر این تفاهم‌نامه‌ها به امضا قرارداد نرسید، شرکت ملی نفت ایران تعهدی برای بازپرداخت هزینه های انجام شده دارد؟
هزینه مطالعه فنی و تهیه MDP برای هر میدان میان 2 تا 5 میلیون دلار متفاوت است. میزان هزینه، بستگی به پیچیدگی میدان نفتی دارد. مطالعه میدانها با هزینه پیمانکار انجام می شود و اگر تفاهمنامه، به قرارداد نینجامد، پولی به پیمانکاری که مطالعه فنی را انجام داده است، پرداخت نمی کنیم.
از میان تفاهم‌نامه‌هایی که امضا کرده اید، تاکنون چند مطالعه برای میدان‌های نفتی از شرکتها دریافت کرده اید؟
نکات جالبی میان مطالعات فنی که تاکنون دریافت کرده ایم وجود دارد. برخی از آنها اختلافات پایه ای با یکدیگر دارند. نتیجه می گیریم که مخزن نفتی را می‌توان به شکل‌های مختلفی توسعه داد. برای نمونه یکی از شرکتها تولید روزانه 150 هزار بشکه ای را از میدان منصوری پیشنهاد کرده و یک شرکت دیگر بر اساس مطالعات، تولید از این میدان را 300 هزار بشکه در روز پیش بینی کرده است؛ این ارقام با هم تفاوت پایه ای دارد.
پیشنهاد این دو شرکت در یک چارچوب قیمتی ارائه شده است؟
هنوز بحث قیمت نکرده ایم. فقط نگاه فنی آنها به میدان نفتی را ارائه کرده اند.
به طور مثال در همان میدان نفتی منصوری، مطالعه کدام شرکت را پسندیده اید؟
کارشناسان فنی شرکت ملی نفت ایران در حال بررسی مطالعات ارائه شده ازسوی شرکتهای خارجی هستند. درباره این مطالعات هنوز نمی توانیم اظهارنظر کنیم. آنچه مسلم است اینکه در مطالعات ارائه شده، نگاههای کاملا متفاوتی به توسعه میدان‌های نفتی وجود دارد.
سوالم را درباره تعداد مطالعات فنی که از شرکتهای خارجی دریافت کرده اید، هنوز پاسخ نداده اید.
مطالعات فنی شرکتهای «پترومینا» اندونزی و «لوک اویل» روسیه برای میدان نفتی آب تیمور، شرکتهای «اینپکس» ژاپن و «توتال» فرانسه برای میدان نفتی آزادگان جنوبی و شرکت «وینترسهل» آلمان را برای میدان نفتی بندکرخه دریافت کرده ایم. همچنین شرکت «توتال» مطالعه فاز 11 میدان گازی پارس جنوبی را تحویل داده است.
به نظرتان دریافت 6 مطالعه فنی از مجموع 25 تفاهمنامه امضا شده در این دوره زمانی کافیست؟!
زمانبندی تفاهمنامه ها هنوز تمام نشده است، در برخی تفاهمنامه ها سه تا چهار ماه زمان باقی مانده است. مطالعه فنی 6 تفاهمنامه ای که زمانش تمام شده بود را دریافت کرده ایم.
برای میدانهایی که تفاهمنامه امضا و مطالعه فنی آنها را دریافت کرده اید دیگر مناقصه برگزار نمی کنید؟
فعلا مشخص نیست. مطالعه ها را بررسی می کنیم و اگر برای توسعه میدان نفتی، چند شرکت اظهار تمایل کنند، مناقصه برگزار می کنیم.
می توانید بگویید که برای کدامیک از میدان‌های نفتی، ممکن است مناقصه برگزار کنید؟
فعلا برای برگزاری مناقصه میدان نفتی آزادگان جنوبی برنامه ریزی کرده ایم و پس از آن هم انجام مناقصه برای میدان یادآوران را پیش بینی کرده ایم.
چه زمانی می خواهید مناقصه را برگزار کنید؟
همه تلاش ما این است که تا پیش از سال 95 مناقصه توسعه میدان آزادگان جنوبی را برگزار کنیم، اگر موفق نشدیم تا پایان فروردین ماه 96، بهطورحتم این کار انجام می شود.
آقای کاردر، یک هفته بیشتر تا پایان سال باقی نمانده است و شما هنوز متن اصلی قراردادهای نفتی تان نهایی نشده است! چطور میتوانید تا پایان سال مناقصه برگزار کنید؟!
کارشناسان، مدیران میانی و مدیران ارشد شرکت ملی نفت این روزها تا دیر وقت مشغول نهایی کردن متن قرارداد و اسناد مناقصه هستند. نوشتن قرارداد و پیوست هایش ریزه کاریهای زیادی دارد. ما سخت مشغول کاریم. همه انرژی خود را گذاشته ایم تا 25 اسفندماه و روزهای پایانی سال، متن اصلی قرارداد و پیوست هایش را آماده کنیم. امیدواریم برسیم.
متن قرارداد و پیوست‌ها که آماده شد آن را در اختیار همه قرار می دهید؟
فقط برای میدان آزادگان جنوبی است و در اختیار شرکتهای تایید صلاحیت شدهای قرار می گیرد که می توانند این میدان را توسعه دهند. پنج یا 6 شرکت خواهند بود.
نام شرکتهایی که می توانند در مناقصه میدان نفتی آزادگان جنوبی شرکت کنند را بگویید.
اکنون نمی توانم اعلام کنم زیرا باید از کمیسیون مناقصهها مصوبه بگیرد.
شما در پرسشهای پیشین اعلام کردید که شرکتهای توتال و اینپکس نتایج مطالعات خود را برای توسعه میدان آزادگان جنوبی به شرکت ملی نفت ایران تحویل داده اند، بنابراین این 2 شرکت در مناقصه هستند. شرکت شل یا چینیها هم برای توسعه این میدان اعلام آمادگی کرده اند؟
بله. شرکت شل و شرکتهای ساینوپک و شرکت ملی نفت چین (CNPC) هم هستند، البته شرکتهای چینی می خواهند به صورت مشترک با دیگر شرکتها وارد مناقصه شوند.
شرکت پتروناس مالزی هم مایل است وارد مناقصه آزادگان جنوبی شود؟
ممکن است این شرکت هم باشد.
خاطرم هست برخی شرکتهای داخلی مانند قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا (ص) و شرکت زیرمجموعه ستاد اجرایی فرمان امام (ره) از وزارت نفت مهلت خواسته بودند تا برای حضور در مناقصه توسعه میدان آزادگان جنوبی شریک خارجی خود را معرفی کنند. آیا شریک شان را معرفی کرده اند؟
خیر. تاکنون شریک جدی که بتواند رهبر پروژه باشد به ما معرفی نکرده اند. ما به همه اعلام کرده ایم که شرکت ملی نفت ایران خود می تواند از میدان نفتی آزادگان جنوبی با ضریب بازیافت 6 درصد نفت استخراج کند. این ضریب بازیافت یعنی حفر چاه و استخراج نفت. همین کاری که اکنون در حال انجام آن هستیم، منابع مالی و مدلش را هم داریم. ما می خواهیم شرکتهایی که در مناقصه توسعه میدان آزادگان جنوبی شرکت می کنند بهطورحتم EOR و IOR (بهبود تولید و افزایش ضریب بازیافت) داشته باشند و آن را مشخص کنند. اگر شرکتی EOR و IOR خود را مشخص نکند پیشنهاد فنی اش در مناقصه میدان نفتی آزادگان، پذیرفته نمی شود.
تولید نفت در میدان بزرگ نفتی آزادگان جنوبی اکنون چه مقدار است؟
تولید نفت در این میدان، با کاهش اندکی که داشته، هم اکنون 35 هزار بشکه در روز است. امیدواریم تا پایان اسفندماه یا سرانجام تا نیمه نخست فروردینماه، روزانه 45 هزار بشکه دیگر به آن بیفزاییم و تولید نفت در میدان آزادگان جنوبی به 80 هزار بشکه در روز برسد.
همان‌طور که گفتید ضریب بازیافت میدان آزادگان جنوبی اکنون 6 درصد است، اما نگفتید که چه ضریب بازیافتی را از شرکت کنندگان در مناقصه انتظار دارید.
برای میدان نفتی آزادگان جنوبی، ضریب بازیافت بالای 20 درصد می خواهیم.
با این اوصاف حضور شرکتهای ایرانی در توسعه میدان نفتی آزادگان جنوبی منتفی است؟
کاری که آنها می خواهند انجام دهند، همان کاری است که خودمان می توانیم انجام دهیم. حرف ما این است که اگر شرکتهای ایرانی می خواهند در مناقصه آزادگان جنوبی شرکت کنند باید با شرکتی شریک شوند که بتواند ضریب بازیافت مدنظر ما را تامین کند.
پاسخ پرسشم را ندادید. یعنی حضور شرکتهای ایرانی در مناقصه میدان نفتی آزادگان جنوبی منتفی است؟
اگر تا زمان برگزاری مناقصه، شرکت خارجی درجه اولی را با خود شریک نکرده و معرفی نکنند، منتقی خواهد بود.
آقای کاردر، ساده بگویم، احساس می‌کنم که نوعی مقاومت در برخی مدیران وزارت نفت یا شرکت ملی نفت ایران وجود دارد برای اینکه قراردادهای نفتی، حداقل تا پایان این دولت امضا نشود. حالا به هر دلیل. این مقاومت‌ها ممکن است علنی هم نباشد. یا حتی، بخشی از آن در قالب محافظه کاری باشد نه الزاما مقاومت. یعنی یک مدیر ممکن است از عواقب بعد از امضای قرارداد بترسد و آن را کند پیش ببرد. زیرا قراردادهای نفتی برای توسعه میدان‌های نفت و گاز ایران، خیلی زودتر از این می توانست نهایی و امضا شود. هر روز تاخیر در امضای این قراردادها، منافع زیادی را هدر می دهد. آیا جنابعالی با نظر من موافقید؟
در همه سازمان‌های بزرگ وقتی قرار است کارهای جدید انجام شود، زمانبر است. در این سازمان‌ها، نگاه برخی مدیران عموما تکنیکال و محافظه کارانه است. در همه سازمان‌های بزرگ اینطور است. نمونه اش، قراردادهای بیع متقابل. یادم هست اوایلی که قراردادهای بیع متقابل می خواست امضا شود، زمان زیادی طول کشید. ضمن اینکه توجه داشته باشید همه جمله‌بندی قراردادهای جدید نفتی را کارشناسان و مدیران شرکت ملی نفت ایران می‌نویسند. همچنین به نسبت قراردادهای قدیم بیع متقابل، مفاهیم جدیدی مانند بهره برداری به قراردادها اضافه شده است که آماده سازی آن را طولانی می کند. این مسائل زمانبر است. من هم تاکید کرده ام که قراردادهای جدید باید دقیق باشد و از زوایای مختلف با آنچه می خواهیم در تضاد نباشد.
آقای کاردر، حرف‌هایتان را شنیدم. حال پرسشم این است که شما می ترسید که قرارداد امضا کنید؟ از عواقب امضای قرارداد واهمه دارید؟
خیر، به هیچ وجه من روزی که به عنوان مدیرعامل شرکت ملی نفت منصوب شدم گفتم که می خواهم قراردادهای توسعه ای ببندم. زیرا توسعه میدان‌های نفت و گاز، امری ناگزیر و اجتناب ناپذیر است. من مدل درآمدهای کشور در 20 سال آینده را می دانم. واقفم که اگر بخواهیم سهم مان را در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) حفظ کنیم و به احکام برنامه ششم توسعه کشور عمل کنیم باید به سمت فناوریهای جدید برویم، ضریب بازیافت میدان‌های نفت و گاز را بالا ببریم و سرمایه جذب کنیم. شرکت ملی نفت ایران با 50 میلیارد دلار بدهی که نمی تواند این سرمایه گذاری‌ها را در حجم برنامه ششم توسعه، انجام دهد.
معاونان شما چطور؟ آنها برای امضای سریع قراردادهای توسعهای نفت محافظه کار نیستند؟
آقای منوچهری، به عنوان معاون امور توسعه و مهندسی شرکت ملی نفت ایران که مسئول این کار است کاملا هم راستا با اهداف تعیین شده حرکت می‌کند.
آقای کاردر، یعنی تهیه متن یک قرارداد نفتی باید نزدیک یک سال طول بکشد؟ کجای دنیا اینطور است؟ به نظر شما در این باره کوتاهی نشده است؟
من موضوع را می فهمم. به دلیل اینکه آقای منوچهری در ساختار نفت نبوده اند اندکی ارتباط گرفتن با واحدهای مختلف برایشان سخت است. الان گفته ام نیروهای واحدهای مختلف اعم از حقوقی، مالی، سرمایه گذاری و... به صورت ماتریسی و مامور به خدمت بروند و در سازمان آقای منوچهری مستقر شوند تا ایشان بتواند وحدت فرمانده ای ایجاد کند. اتفاقا آقای منوچهری اصرار دارند که قراردادها سریعتر آماده شود.
بگذارید از زاویه ای دیگر به موضوع نگاه کنیم. فرض کنید شرکت ملی نفت ایران تا پایان اسفندماه قراردادهای جدید را آماده و مناقصه آزادگان جنوبی را هم برگزار کرد. با توجه به تعطیلی طولانی نوروز و زمان انتخابات ریاست جمهوری در اردیبهشت ماه، آیا هیچ قرارداد نفتی در دولت نخست آقای روحانی امضا خواهد شد؟
پیش از انتخابات یک بحث است و تا پیش از پایان دولت در حوالی مرداد و شهریور یک بحث دیگر. به نظرم تا پایان دولت قرارداد نفتی امضا می شود. ضمن اینکه توجه داشته باشید به زودی در چند کشور اروپایی هم انتخابات برگزار می شود. ممکن است آنها به دلیل انتخاباتشان خواسته باشند آهسته حرکت کنند. همه چیز دست ما نیست. بدون شک از زمانی که مناقصه را اعلام می کنیم شرکتهای خارجی هم فرصت می خواهند تا خود را با الگوی جدید قراردادی ایران هماهنگ کنند. بهطورحتم پرسشهایی هم دارند. پس از رفع ابهامها و رسیدن به متن نهایی، تازه قیمت می‌دهند.
پس تا قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران، قرارداد جدید نفتی امضا نخواهد شد؟
(تا پیش از انتخابات) قراردادهایی که مناقصه لازم دارند امضا نمی شود، اما در باره قراردادهای غیرمناقصه ای ماجرا فرق می‌کند.
مهمترین قراردادهای جدید نفتی هم قراردادهایی است که نیاز به مناقصه دارد!
قرارداد توسعه فاز 11 پارس جنوبی به صورت برگزاری مناقصه نیست.
با توجه به نزدیک بودن انتخابات فرانسه، به نظر شما توتال حاضر است قرارداد توسعه فاز 11 را پیش از مشخص شدن نتیجه انتخابات فرانسه امضا کند؟
با توتالی ها در این باره هم صحبت کرده ام. آنها می گویند بدون شک قرارداد را Initiate می کنند. (یعنی اینکه دو طرف قرارداد را قبول کرده اند.) گفته اند قصدشان این است که قرارداد را امضا کنند.
از طرف شرکت توتال چه کسی این را به شما گفته است؟
آقای استفان میشل. مدیر بخش خاورمیانه و شمال آفریقای شرکت توتال.
نگفتند چه زمانی قرارداد را Initiate می‌کنند؟
اکنون تیم کارشناسی و فنی توتال در ایران است. پیغام داده ایم که از این هفته تیم شان را تمام عیار به تهران بیاورند. مقداری هم متاسفانه مشکل ویزا داشتیم. یکی از مدیران حقوقی شان نتوانست به ایران بیاید. شش روز زمان از دست دادیم. اگر این هفته تیم توتال در ایران بماند می توانیم به Initiate برسیم. (یعنی اینکه دو طرف، قرارداد را قبول کرده اند.) اگر تیم شان در تهران نماند، Initiate کردن قرارداد به بعد از نوروز موکول می شود.
توتالی ها به شما نگفته اند که منتظر نتیجه انتخابات فرانسه خواهند ماند؟
خیر، چیزی نگفته اند. ولی علاقه مندند کار را سریعتر پیش ببرند. تا اینجا، اینطور به ما گفته اند.
آقای استفان میشل درباره اظهارنظر اخیر مدیرعامل توتال، مبنی بر اینکه این شرکت منتظر تمدید معافیتهای تحریم ازسوی ترامپ خواهد ماند، توضیحی به شما ندادند؟
قرار بود شرکت ملی نفت و توتال در این‌باره بیانیه مشترک بدهند. منتها در دو مورد به تفاهم نرسیدیم. ما بیانیه محکمتری می خواستیم. ضمن اینکه در سطح امضاکنندگان هم اشتراک نظر نداشتیم. آقای میشل می‌خواست به همراه من بیانیه را امضا کند. بنده قبول نکردم. گفتم در صورت صدور بیانیه، بهطورحتم باید مدیرعامل توتال، آقای پاتریک پویانه آن را امضا کند زیرا ایشان آن حرفها را زده بود.
در آن بیانیه مشترک با توتال که منتشر نشد چه مطالبی گنجانده بودید؟
به این اشاره شده بود که مراحل ساخت سکوهای فاز 11 پارس جنوبی در ایران آماده و اسناد مناقصه و اسناد فنی هم آماده شده است.
آقای میشل به شما توضیح نداد که چرا مدیرعامل توتال آن حرفها را زده است؟
آقای میشل می گفت آقای پویانه در پاسخ به پرسش یک خبرنگار، پاسخ ساده ای داده و نگفته است که از آمریکا تبعیت می‌کند بلکه توضیح داده است که توتال قوانین بین المللی را رعایت می کند.
به نظر شما، دولت فرانسه از توتال برای امضای قرارداد با ایران حمایت می کند؟
تا جایی که من اطلاع دارم، دولت فرانسه به توتال اطمینان داده که از سرمایه گذاری این شرکت در ایران استقبال می کند. شرکتهای خصوصی ریسک را بدون حمایت دولت بر نمی دارند.
به نظر شما دولت دونالد ترامپ می تواند معافیتهای برخی تحریمها را که دولت اوباما وضع کرده بود لغو کند؟
به نظر من از نظر حقوقی، آقای ترامپ نمی تواند این کار را انجام دهد. چون توافق برجام، پشتوانه سازمان ملل را دارد. اما آقای ترامپ با فضاسازی می تواند انجام کارها و طی مسیر را دشوار کند. مانند همین کاری که در باره بانک‌ها انجام می‌دهند.
همچنان بانکهای بزرگ خارجی با شرکت ملی نفت ایران کار نمی کنند؟
خیر. اما یک ویژگی خوب قراردادهای جدید این است که به محض امضا توسط شرکتهای خارجی، آنها همراه خودشان یک بانک معتبر هم می آورند، زیرا باید نقل و انتقال پول انجام شود. ما برای این موضوع اصرار داشتیم. آنها هم قبول کردند.
برای نمونه توتال چه بانکی را می خواهد وارد کار با ایران کند؟
توتالی‌ها می خواهند بانکهای آلمانی را بیاورند.
پس اگر قرارداد فاز 11 پارس جنوبی امضا شود بانکهای بزرگ آلمانی با ایران کار می کنند؟
مسئولان شرکت توتال این را گفته اند. باید ببینیم چه می شود.
آقای مدیرعامل، اگر سرمایه گذاری‌های لازم برای توسعه میدان‌های نفتی به موقع انجام نشود و قراردادها به امضا نرسد چه تصویری برای 2 دهه آینده ایران متصور خواهید بود؟
با توجه به اینکه در نیمه دوم میدان‌های نفتی قرار گرفته ایم، در صورت نبود سرمایه گذاری به موقع، تولید نفت به شدت کاهش می یابد و سهمیه اوپک را از دست می دهیم، اگر سرمایه گذاری جدید نشود در یک دوره 20 ساله تخمین زده می شود حدود یک میلیون و 500 هزار بشکه از تولید نفت خود را از دست بدهیم.
امروز (17 اسفند 95) دقیقا چقدر نفت تولید کرده اید؟ (لطفا بر اساس آمار دقیقی که روزانه در اختیارتان قرار می گیرد پاسخ بدهید.)
(پشت میزش می رود. برگه هایش را نگاه می کند و دوباره روی صندلی مبله اش می نشیند و می گوید: ) امروز دقیقا سه میلیون و 881 هزار بشکه نفت خام تولید کرده ایم. روزهای قبل بیش از سه میلیون و 900 هزار بشکه نقت تولید کرده ایم. همان‌طور که می دانید تولید نفت، روزانه اندکی تغییر می کند. مهم، میانگین ماه است.
صادرات نفت خام ایران در این روزها چقدر است؟
میانگین صادرات نفت خام ایران در ماه فوریه روزانه 2 میلیون و 298 هزار بشکه بود. اگر به این رقم، میانگین صادرات روزانه بیش از 700 هزار بشکه میعانات گازی را هم بیفزایید به رقم بی سابقه صادرات نفت خام و میعانات گازی بیش از سه میلیون بشکه در روز می رسید که میانگین صادرات ماه فوریه بوده است.
فکر می کنید در ماه مارس، صادرات نفت خام و میعانات گازی چه میزان خواهد بود؟
در این ماه، صادرات 2 میلیون و 240 هزار بشکه ای نفت خام را ثبت کرده ایم. با توجه به پایان دوره تعمیرات و اورهال پالایشگاه‌های داخلی، بدون شک میانگین صادرات نفت خام در ماه مارس بالاتر از 2 میلیون و 100هزار بشکه در روز خواهد بود. صادرات میعانات گازی هم در ماه مارس 500 تا 550 هزار بشکه در روز خواهد بود.
پس از لغو تحریمها، توانسته اید بازار جدید صادراتی برای نفت خام ایران به دست بیاورید؟
مطلع هستید که شرکت «شل» دو محموله و شرکت «توتال» هم دو محموله 2 میلیون بشکه‌ای برداشت کرده اند. شرکت «انی» ایتالیا هم یک محموله 2 میلیون بشکه ای خریده است. البته یک محموله دیگر هم دردریای مدیترانه می‌خواهد که هنوز نتوانسته قراردادش را امضا کند. مقداری هم نفت به اسپانیا صادر کرده ایم.
اکنون مشکلی برای گرفتن پول نفت ندارید؟ در ضمن بفرمایید شرکت ملی نفت ایران در مجموع چقدر از مشتریانش طلبکار است؟
اکنون مشکلی برای انتقال پول نفت به ایران نداریم. مقداری از پول نفت در هند مانده بود که هندی‌ها قول داده اند همه پول ایران را تا آخر ماه مارس به حسابمان واریز کنند. حدود 2 میلیارد و 500 میلیون دلار هم از چند شرکت مانند شرکتهای یونانی و چند شرکت کوچک طلبکاریم. شرکتهایی که یک دوره‌ای، یک محموله از ایران خریده اند و اکنون پالایشگاه‌های آنها دچار مشکل شده یا به ریسک افتاده اند.
پولی که از فروش میعانات گازی به دلیل تحریمها نزد شرکت اینوک امارات مانده بود کاملا به شرکت نفت برگردانده شد؟
بله به‌طور کامل تسویه شد.
صادرات نفت خام ایران به اروپا، هنوز هم همان 700 هزار بشکه در روز است؟
خیر. بهدلیل اینکه اروپایی‌ها پس از تحریم، چند محموله نفت خام پشت سر هم برداشت کردند آمار صادراتمان بالا رفت. الان بیش از 500 هزار بشکه به اروپا نفت می فروشیم. البته هدف شرکت ملی نفت این است که صادرات نفت خام به اروپا را تا 2 ماه آینده به روزانه 800 هزار بشکه برساند.
در ابتدای مصاحبه، درباره دیر رسیدن قراردادهای نفتی صحبت کردیم. اما نکته درخشان صنعت نفت، پس از لغو تحریمها، افزایش سریع تولید نفت و پس گرفتن بازارهای صادراتی نفت خام بود. کاری که تعجب خارجی‌ها را هم در پی داشت. جنابعالی به عنوان مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، چه عواملی را در این باره موثر می دانید؟
کارکنان عملیاتی و کارکنان شکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، شکت فلات قاره ایران و شکت نفت مناطق مرکزی برای افزایش تولید نفت، به‌واقع کمک و همراهی کردند. در حقیقت عزم ملی به خرج دادند و برای نظام کار کردند. به‌طور معمول شرکتهایی که محصول تولید می کنند علاقه دارند تولیدشان را به حداکثر برسانند. البته مقام معظم رهبری در این زمینه خیلی کمک کردند.
کمک مقام معظم رهبری به افزایش تولید نفت کشور چگونه انجام شد؟
ایشان مساعدت کردند تا یک وام فوری بگیریم که 850 میلیون دلار آن مصرف شد. این وام کامل بازپرداخت شد. این وام سبب شد قطعات و تجهیزات لازم را به سرعت تهیه کنیم و مقداری از بدهی پیمانکاران را بدهیم تا کارشان پیش برود. این وام به افزایش تولید نفت کشور خیلی کمک کرد.
همه چاه‌هایی که به دلیل تحریم مجبور به کاهش تولید از آنها شده بودید به طور کامل به مدار برگشتند؟
خیر. بعضی از چاه‌ها که به دلیل تحریمها، تولید از آنها را کم کرده بودیم به مدار بازنگشت. حتی برخی چاه‌ها نمکی شد. در برخی مخازن، به دلیل کاهش تولید، وضع مخزن دگرگون شده است.
چند حلقه چاه، به دلیل کاهش تولید در زمان تحریمها، نمکی شده است یا تولیدش مثل قبل به مدار برنگشته است؟
به کارشناسان گفته ام تا در این باره گزارشی تهیه کنند تا ببنیم مشکلات کاهش تولید در دوره تحریم روی چند چاه اثر گذاشته است. گفته ام دلایل فنی آن را هم پیدا کنند تا برای تحقیقات آینده مورد استفاده قرار گیرد. باید روی برخی چاه‌ها دوباره دکل بیاورند. بعضی چاه‌ها اسیدکاری دوباره می‌خواهد. خلاصه این‌ها هزینه‌های تحریم است.
برخی این پرسش برایشان پیش آمده است که چطور شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب به عنوان یکی از شرکتهای تابعه شرکت ملی نفت ایران، به طور مستقل برای خودش یک الگوی قراردادی معرفی کرده است! هر چند الگوی این شرکت مصوبه هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران را دارد. به هر حال این انتقاد به شما وارد است که یک شرکت زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران، مدل قراردادی مستقل معرفی می کند، راسا با شرکتهای خارجی برای تفاهمنامه مذاکره می‌کند، یا حتی به‌طور مستقل مناقصه برگزار می‌کند. بحثم درباره قراردادهای جدید نفتی است نه به طور موسع. آقای کاردر، معنی ندارد یک شرکت ملی نفت ایران، دو الگ. قرارداد منتشر کند! در این باره چه توضیحی دارید؟
ما دنبال این بودیم که از ظرفیت همه مجموعه صنعت نفت استفاده کنیم. البته خوب است بدانید تا مصوبه هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران نباشد شرکتی نمی تواند قرارداد امضا کند. اگر چیزی امضا شده باشد تفاهمنامه است. اینکه همکاران من در شرکت ملی مناطق نفتخیز برای افزایش تولید نفت در پنج میدان نفتی و افزایش ضریب بازیافت با شرکتهای خارجی مذاکره می کنند در حقیقت کار شرکت ملی نفت ایران را در بخش تفاهم‌نامه‌ها تسریع می‌کنند. مشکلات فنی برخی میدانها را هم بهتر می دانند؛ بنابراین هم راستا با شرکت ملی نفت ایران، پیش می روند، اما برای ورود به بحث قرارداد باید با شرکت ملی نفت ایران پیش بروند. بنابراین در بحث قراردادها، چون همکارانمان در مناطق نفت خیز با شرکت ملی نفت هماهنگ هستند می توانم بگویم صنعت نفت یک الگوی قراردادی دارد. نکته مهم قراردادهای جدید نفتی که بیع متقابل پیشرفته است پذیرش مسئولیت میدان از سوی شرکت توسعه دهنده و درازمدت بودن قراردادها است. ضمن اینکه باید ظرفیت تولید میدان را بر اساس EOR و IOR (بهبود برداشت و افزایش ضریب بازیافت) بالا ببرد. آنچه در قراردادهای مناطق نفت خیز جنوب هم مطرح شده، همین موارد است. البته برخی عزیزان مایل بودند مانند روش‌های قبل برای افزایش تولید میدان، دکل بگیرند و کار را انجام دهند که ستاد شرکت ملی نفت قبول نکرد و روی اصول قراردادهای جدید ایستاد تا بتواند درآمد شرکتهایی را که مسئولیت افزایش تولید میدان را قبول می کنند، در صورت افت تولید، کم کند.
شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، بهره بردار میدانهایی خواهد بود که با مدل قراردادی این شرکت توسعه می‌یابند؟
می توانند در بهره برداری با شرکت توسعه دهنده همکار شوند، زیرا بر اساس قراردادهای جدید، شرکت توسعه دهنده میدان نفتی برای بهره برداری از میدان باید یک شرکت با همکاری شرکت ایرانی تاسیس کند.
به نظر شما چرا روسیه، به عنوان بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده نفت می خواهد از ایران نفت بخرد؟!
روس‌ها در هند سرمایه گذاری کرده اند. فکر می کنم این نفت را برای پالایشگاه‌های شرق می خواهند.
فروش نفت به روس‌ها برای ایران چه نفعی دارد؟! به هر حال شرکت ملی نفت ایران باید به یکی از بازارهایش نفت کمتری بفروشد تا بتواند این 100 هزار بشکه را به روسیه بدهد.
به هر حال ایران با روسیه یک روابط راهبردی دارد، همه جای دنیا برای کشورهایی که با هم روابط راهبردی دارند برقراری چنین تعاملاتی طبیعی است.
صد هزار بشکه ای را که به روس‌ها می فروشید از کدام بازارتان خارج می کنید؟
تولید نفت ایران به زودی با 100 هزار بشکه افزایش به چهار میلیون بشکه در روز خواهد رسید، فروش نفت به روسیه را از محل افزایش تولید خود تامین می‌کنیم.
تولید نفت ایران چه زمانی به روزانه چهار میلیون بشکه در روز خواهد رسید؟
تا پایان فروردین ماه 96 به تولید چهار میلیون بشکه در روز می رسیم.
برای رسیدن به تولید چهار میلیون بشکه در روز باید حدود 100 هزار بشکه به تولید خود اضافه کنید. این اضافه تولید را از چه میدانهایی تامین خواهید کرد؟
45 هزار بشکه از میدان نفتی آزادگان جنوبی اضافه می کنیم، 15 هزار بشکه میدان نفتی آذر اضافه می کند. 35 هزار بشکه از لایه نفتی پارس جنوبی می‌افزاییم. حدود 10 هزار بشکه هم از میدان نفتی یاران اضافه خواهیم کرد. این اعداد را محافظه کارانه گفتم.
اجازه بدهید از نفت بگذریم و به صادرات گاز برسیم. با وضع بین المللی ایران و رشد مصرف داخلی، شما آینده‌ای برای صادرات گاز ایران متصور هستید؟
بیشتر صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه خواهد بود. از عراق و عمان گرفته تا کویت و امارات.
پاکستان از هدف صادراتی گاز ایران خارج شده است؟
خیر. اما به دلیل مسائل مالی شان و اینکه بحث فاینانس را مطرح می کنند به نظر نمی رسد صادرات گاز به پاکستان روان پیش رود. ما گاز را تا زاهدان برده‌ایم و توانایی مان را برای صادرات گاز به پاکستان نشان داده ایم. حالا این پاکستانی‌ها هستند که باید گاز را بخواهند.
تفاهمنامه صادرات گاز به عمان به تازگی با حضور وزیر نفت این کشور در تهران تمدید شده است. قرارداد صادرات گاز به عمان چه وقت امضا خواهد شد؟
در مذاکراتمان با عمانی‌ها مدل صادرات به این کشور و مقدار گازی را که می توانیم در تاسیسات LNG عمانی‌ها تبدیل به گاز مایع کنیم مشخص کرده ایم. قرار شد 30 درصد گاز را تحویل عمان دهیم و 70 درصد باقیمانده را پس از تبدیل به LNG و پرداخت هزینه‌های آن، با کمک عمان صادر کنیم.
مثلا می خواهید ال ان جی را به چه کشورهایی بفرستید؟
خود عمان ممکن است مشتری بقیه گاز باشد. البته قیمت گاز در داخل عمان واقعی نیست. به شرط آنکه قرارداد بلندمدت با قیمت واقعی ببندیم می توانیم اضافه گاز را به خود عمانی‌ها بفروشیم وگرنه به بازارهای منطقه می فرستیم.
با این اوصاف چه مقدار گاز به عمانی‌ها خواهید داد؟
در مجموع یک ونیم میلیون فوت مکعب گاز به عمان می فرستیم.
اجازه بدهید به مسائل داخلی و پرسنلی شرکت ملی نفت بپردازیم. آیا مصوبه کاهش حقوق و دستمزد، بر راندمان شرکت ملی نفت ایران تاثیرگذار خواهد بود؟ سرانجام برخی کارکنان صنعت نفت در مناطق سخت عملیاتی احتمالا دستمزدهایی می‌گرفتند که دیگر نخواهند گرفت. به هر حال تولید نفت یک بحث راهبردی برای کشور است.
نخست می خواهم به همه کارکنان شرکت ملی نفت ایران به ویژه کارکنان عملیاتی بگویم که همچنان با همه همت و علاقه ای که به نظام اسلامی و ایران دارند به حداکثر تلاش خود برای تولید نفت و گاز ادامه دهند. به هر حال ایران کشور همه ماست و افزایش تولید نفت و گاز منجر به افزایش درآمد و رفاه هموطنانمان می شود.
دوم، مایلم به مقامها و تصمیم گیران کشور عرض کنم که مصوبه اخیر مجلس، بر دستمزد کسانی که با شرایط سخت وظیفه تولید نفت و گاز را برعهده دارند، اثر می گذارد. فکر کنید یک نفر با تحصیلات عالیرتبه از دانشگاه‌های خوب، چهارده روز در یک محوطه بسته روی دریا زندگی می کند. یا در مناطق نفت خیز خوزستان، در گرمای تابستان، بیرون از شهر روی دکل‌های حفاری زحمت می کشد. در جزایرمان نظیر خارک و در منطقه پارس جنوبی همین‌طور. فکر کنید یک نفر در گرمای بالای 55 درجه و در شرجی بالای 90 درجه جوشکاری می کند. خوب است برخی دوستان سفری به مناطق عملیاتی بروند و با سختی کار در آنجا آشنا شوند؛ بنابراین ما وظیفه داریم، حقوق این کارکنان را به طور طبیعی پرداخت کنیم.
مقایسه ای از دستمزد کارکنان مناطق نفتی عملیاتی ایران با دیگر کشورهای منطقه دارید؟ به هر حال اگر دستمزد کارکنان عملیاتی در یک سطح منطقی با حقوق رایج در منطقه نباشد ظرفیت مهاجرت نیروی با کیفیت بالا می رود.
می دانم که دستمزد همکارانم در مناطق عملیاتی نسبت به منطقه خودمان بسیار پایین است. ارزانترین کشور از لحاظ حقوق و دستمزد کارکنان نفت در منطقه، ایران است. میزان دستمزد در کشورهایی که حقوق سخت تری به کارکنان عملیاتی نفتی شان می دهند، حداقل سه برابر ایران است. یکی از نگرانیهای ما، درباره رفتن نیروهای کیفی صنعت نفت است. یکی دیگر از نگرانی‌هایمان هم درخواست‌های بازنشستگی پیش از موعد است. پیشتر یک دوره موج بازنشستگی پیش از این در نفت بوده است.
فکر می کنید با این مصوبه مجلس باز هم موج بازنشستگی در صنعت نفت تشدید شود؟
فکر می کنم موج بازنشستگی باز هم شدت بگیرد، اما همین جا مایلم به همکارانم بگویم که این موانع کوتاه مدت خواهد بود و مشکلات رفع می شود.
یعنی شما با مسئولان کشور برای برگرداندن حقوق و دستمزد کارکنان عملیاتی صنعت نفت مذاکره خواهید کرد؟
با بزرگواران تصمیم گیر در این باره مذاکره خواهم کرد. دعوتشان می کنم به مناطق عملیاتی بروند و حقوق و دستمزدها را ببینند و با کشورهای دیگر مقایسه کنند. به این هم توجه کنند که کارکنان شریف، انقلابی، متعهد به ارزش‌ها و میهن دوست صنعت نفت درآمد کشور را تامین می کنند. هر بشکه ای که از دست می دهیم 50 دلار را از دست داده ایم. یا اگر یک چاه دچار مشکل فنی ساده شود بیش از 6 میلیون دلار ضرر می کنیم.
کارکنان مناطق عملیاتی صنعت نفت می توانند اطمینان داشته باشند که جنابعالی به عنوان مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، برای احقاق حقوقشان تلاش خواهید کرد؟
هم بنده و هم آقای زنگنه، وزیر محترم نفت در این باره حداکثر تلاش خود را انجام خواهیم داد. بار قبل هم آقای زنگنه به رئیس محترم مجلس نامه نوشتند. آقای دکتر لاریجانی هم واقعا کمک کردند و مشکل حل شد. بعضی دوستان چون با رشته های تخصصی صنعت نفت آشنایی ندارند تصورشان یک کار کارمندی و پشت میز نشینی است. بخش کارمندی را کنار بگذارید، اما سرانجام باید رابطه‌ای میان تولید و کارکنانی که تولید نفت و گاز را برعهده دارند برقرار باشد.
برای پرسیدن سوال پایانی ام لازم است یک مقدمه بگویم. می دانم که کارکنان صنعت نفت در 2 دولت قبل غیرمتناسب با کار، افزایش یافته است. بااین حال چون گاهی مخاطبان مطالبم می خواهند، این سوال را می پرسم که جنابعالی برنامهای برای سر و سامان دادن به وضع کارکنان قراردادی، پیمانی و مدت معین صنعت نفت دارید؟
دولت هشتم مجموعه وزارت نفت و شرکتهای تابعه را با 80 تا 85 هزار نفر پرسنل تحویل دولت نهم داد و دولت یازدهم با حدود 110 تا 120 هزار نفر این مجموعه را تحویل گرفت. تمهیداتی اندیشیده ایم تا به کارکنان غیررسمی صنعت نفت کمک شود. به هر شکل، کار بلندمدت این است که تعداد کارکنان صنعت نفت از طریق مدلی به میزان تولید، سرمایه گذاری و... مرتبط شود. به‌طور عمومی هم باید روی نیروی متخصص و کاردان کار کرد. موضوع نیروی انسانی زمانبر است و در کوتاه مدت نمی توان برای آن تصمیم گرفت.
گفت‌وگو: رضا زندی
منو
