گاز؛ گفت‎وگو، امنیت، زندگی

خواندن این مقاله به خوانندگان کمک می کند تا تصویری دقیق از اهمیت گاز طبیعی و بهره برداری هرچه بیشتر از این نعمت خدادادی برای حال و صد البته آینده جامعه ایرانی به دست آورند. هفته نامه «مشعل» با توجه به اهمیت مسئله و نوع پرداخت موضوع از سوی نویسنده، تیتر «گاز؛ گفت‌وگو، امنیت، زندگی» را برای این مقاله برگزیده است. بی تردید توسعه همه جانبه صنعت و به تبع آن تولید و بهره برداری از گاز طبیعی در ایران و جهان میتواند به حال و آینده ای آرام و امن تر برای مردمان امروز و نسل های آینده بینجامد؛ آسایشی که در زمینه گفت‌وگو به دست می آید، امنیت می‌آفریند و آنگاه به معنای راستین زندگی می انجامد. این مقاله را از دست ندهید.

تحولات ساختاری اقتصاد جهانی در بخش انرژی، ضرورت تنوع بخشیدن به منابع تأمین انرژی را مطرح ساخته است. مسائلی مانند امنیت عرضه، رشد فزاینده مصرف انرژی در افقهای بلند مدت در کشورهای درحال توسعه و نوظهور صنعتی، نگرانی درباره آلودگی‎های زیست محیطی و افزایش سریع مصارف محصولات گوناگون پتروشیمی، گاز طبیعی را به منزله یک منبع انرژی و نهاده صنعتی ممتاز در عرصه اقتصاد جهانی مطرح کرده است. امروزه بحث «امنیت انرژی» دغدغه بسیار مهمی برای دولت‎ها به شمار می آید، زیرا آنها نیک می دانند که بروز اندکی ناامنی در عرصه تولید، قیمت گذاری یا توزیع انرژی، آثار مخرب فراوانی بر روند توسعه پایدار کشورهای شان خواهد داشت. انرژی حتی می تواند به مثابه اهرم توانمندی جهت اعمال فشار سیاسی در اختیار تولیدکنندگان قرار گیرد (رضوی، 1389). در پایان سال 2030 سهم نفت در تقاضای انرژی جهان 36.5 درصد خواهد بود که البته حدود 2 درصد از سال 2005 کمتر است. گاز در مقایسه با دیگر حامل های انرژی، سهم بیشتری از افزایش تقاضا را به خود اختصاص خواهد داد؛ به طوری که سهم گاز در تقاضای انرژی جهان از 24 درصد درسال 2014 به 26 درصد در سال 2035 (BP Energy Outlook, 2016:90)  و مصرف گاز طبیعی از 120 تریلیون فوت مکعب در سال 2012 به 203 تریلیون فوت مکعب در سال 2040 خواهد رسید (International Energy Outlook, 2016: 37) ایران به عنوان یکی از کشورهایی که دارای منابع غنی انرژی است در موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک مهمی برای ایفای نقش سازنده در تامین امنیت انرژی قرار دارد. قرار گرفتن در بین دو حوزه بزرگ ذخایر انرژی مانند خلیج فارس و آسیای مرکزی و قفقاز بر اهمیت آن افزوده است. ایران همچنین دارای بزرگترین ذخایر گاز طبیعی در بین کشورهای جهان است. ایران در فاصله نزدیکی با کشورهای صادرکننده و مصرف کننده گاز طبیعی قرار دارد. جهت انتقال منابع انرژی منطقه در خشکی محصور آسیای مرکزی و قفقاز به بازارهای بین المللی، ایران اقتصادی ترین و با صرفه ترین راه است و همین موضوع موجب شده امنیت ایران و محیط پیرامونش برای نظام بین المللی اهمیت مضاعفی پیدا کند. طبیعی است ایران نیز به طور متقابل می تواند امنیت انرژی کشورهای مصرف کننده را تامین کند؛ به همین دلیل این موضوع، در اولویت برنامه ریزان ایران قرار گرفته است. در سند چشم انداز ایران 1400 در قسمت مربوط به نفت و گاز بر این امر اشاره شده است. دستیابی به جایگاه دوم جهانی در ظرفیت تولید گاز طبیعی با توجه به ضرورت استفاده از مخازن مشترک مورد تأکید قرار گرفته و دستیابی به جایگاه نخست فناوری نفت و گاز در منطقه نیز از مهم ترین موارد برشمرده شده است که باید مدنظر سیاست گذاران و مجریان این حوزه باشد.

مصرف کنندگان عمده گاز طبیعی در جهان ایالات متحده آمریکا، اروپا، چین، ژاپن، کره جنوبی و هند هستند و ایران نیز دارای ظرفیت های خوبی برای تامین نیاز این کشورها به گاز طبیعی است. این مصرف کنندگان عمده سیاست‎هایی برای متنوع کردن منابع تامین انرژی خود دارند و مایل هستند برای افزایش امنیت انرژی خود و وابسته نبودن به یک کشور سرمایه گذاری کنند. این سرمایه گذاری و انتقال فناوری‎های جدید در ایران که دارای ثبات و امنیت است، می تواند زمینه را برای تامین هر چه بیشتر نیازهای مصرف کنندگان فراهم کند. در حال حاضر گاز ایران به وسیله لوله به ترکیه صادر می شود و با گسترش خطوط لوله انتقال گاز در ترکیه زمینه صادرات آن به اروپا نیز فراهم می شود. از سوی دیگر، مذاکرات برای نهایی کردن خط لوله صلح به شبه قاره هند در حال پیشرفت است. در این زمینه خطوط لوله گاز در ایران تکمیل شده و پاکستان به دنبال سرمایه گذارانی است تا منابع مالی برای احداث قسمت خاک خود را جلب کند. این سرمایه گذاری‌‎ها در ایران و کشورهای مصرف کننده باید در ایجاد پایانه های تولید میعانات گاز طبیعی جهت صادرات، حمل نقل دریایی و پایانه‌های دریافت و تبخیر دوباره انجام شود تا در گسترش صادرات گاز طبیعی توسط ایران پیشرفت‌های لازم صورت گیرد قسمتی دیگر از نیاز به انرژی مصرف کنندگان به این منبع پاک انرژی تامین شود. در این راه هماهنگی بین کشورهای دارنده گاز مانند ایران، روسیه، قطر، امارات متحده عربی، ونزوئلا، نیجریه، مصر و الجزایر ضروری است.

طبق آمار شرکت بریتیش پترولیوم در سال 2016 تولید گاز طبیعی ایران 172.6 میلیارد مترمکعب بوده و با توجه به توسعه میدان‎های گازی پارس جنوبی و افزایش تولید گاز پیش بینی می شود که در سال 95 تراز گاز کشور به 240 میلیارد مترمکعب برسد که رکورد عرضه گاز در سال های پس از انقلاب محسوب می شود (اقتصاد ایران، 1395: 53). در این میان ایران با 18.2 درصد، روسیه با 17.4 درصد و قطر با 13.1 درصد به ترتیب دارای بیشترین سهم از ذخایر گاز طبیعی جهان (BP Statistical Review of World Energy June 2015: 20) هستند که می توانند نقش برجسته تری را ایفا کنند. یکی از مزایای این امر برای جهان استفاده کمتر از سوخت های آلاینده مانند زغال سنگ و نفت کوره سنگین و جایگزینی آن با سوخت کمتر آلاینده گاز طبیعی می باشد به ویژه که این کار در کنفرانس تغییر اقلیم در پاریس در اواخر سال 2015 مورد تاکید بیش 195 کشور دنیا قرار گرفته است (http://alef.ir/، 23/9/1394). از دیگر مزایای گسترش صنعت گاز در کشورهای صادرکننده گاز ایجاد فرصت های شغلی و ایجاد مشاغل گوناگون است. تحولات فوق منجر به رشد اقتصادی، ارتقای سطح زندگی و رفاه برای مردم خواهد شد که بدون شک مانع رشد نیروهای افراطی و تضمین کننده صلح، ثبات و امنیت در دنیا خواهد بود.

البته جمهوری اسلامی ایران در صنعت گاز خود با چالش های اساسی زیر روبه‌روست:

1- لزوم تزریق گاز به میدان‌های نفتی

2- لزوم توجه به میدان‌های مشترک گازی کشور

2-1- میدان گازی مشترک با قطر- پارس جنوبی  2-2 - میادین گازی مشترک با عربستان- فرزاد B، A  2-3 - میدان گازی مشترک با کویت- آرش  3- مشکلات حوزه صادرات گاز (ابراهیمی، 1386: 13-12)  3-1

وجود موانع سیاسی و جغرافیایی

3-2 رقابت با سایر تولیدکنندگان در صادرات گاز طبیعی. 3-3 محدود بودن بازار گاز در کشورهای همسایه. 3-4 تلاش‎ها برای محدود کردن ایران

3-5 تلاش کشورهای بزرگ تولیدکننده گاز برای افزایش فعالیت‎های بازاریابی.  3-6 امکان جذب سرمایه خارجی در بخش گاز

3-7 کمبود سرمایه گذاری در زمینه دانش فنی صنایع گاز و نیروی انسانی مربوط به آن

با توجه به داشتن ذخایر عظیم گاز، توانایی فعالیت و تأمین نیازها در چهار عرصه داخلی (خانگی، تجاری و حمل ونقل)، تزریق به چاه های نفت، استفاده در زمینه صنایع مختلف با ارزش افزوده بیشتر و صادرات باید در اولویت قرار گیرد. البته این  موضوع به عوامل زیر نیز بستگی دارد: 1. بهبود هر چه بیشتر شرایط و موقعیت بین المللی ایران 2. کاهش ریسک سیاسی/ اقتصادی؛ 3. افزایش ضریب امنیتی در عرصه بین المللی 4. جذب سرمایه خارجی در سطح معتدل 5. گسترش همکاری‎های منطقه ای و مدیریت تحولات سیاسی/ اقتصادی در سطح منطقه 6. اصلاح فرهنگ مصرف در داخل؛ 7. اصلاحات فنی در زمینه تأسیسات انتقال و توزیع گاز در داخل 8. مدیریت و نظارت مستمر و جدی تر بر پیشرفت به موقع گاز، ضمن اینکه با افزایش فعالیت های دیپلماتیک و پیگیری مداوم در چارچوب عرف و حقوق بین المللی و انجام تبلیغات گسترده و همچنین تأکید بر گسترش ارتباطات اقتصادی، فنی و توجه به ادبیات وابستگی متقابل پیچیده در عرصه معادلات بین المللی ضمن تقویت موقعیت بین المللی، امکان انجام فعالیت‎های لازم برای استفاده از موقعیت ژئواکونومیک فراهم خواهد آمد، جلب سرمایه و فناوری در زمینه استخراج، انتقال و تولید ارزش افزوده در گاز به صورت فرآورده و کالاهای دیگر از این راه به سرعت امکان‌پذیر است (ابراهیمی، 1386: 155-154).

چالش دیگر ایران مربوط به محیط امنیتی ایران و شرایط ژئوپولیتیک است. ایران با پانزده کشور دارای بیش از 8500 کیلومتر مرز دریایی و خشکی است و از این جهت جزء کشورهای پر همسایه دنیا محسوب می شود کشورهایی که ایران با آنها همسایه است، بیشتر دارای نظام‎های سیاسی ناپایدار هستند. این ناپایداری سبب می‌شود تا در بسیاری از مواقع، دامنه بحران های سیاسی و اجتماعی در این کشورها به مناطق مرزی سرزمین ایران کشیده شود، ضمن اینکه پای قدرت های خارجی را به منطقه باز می کند. افزون بر ناپایداری سیاسی، توسعه نیافتن، نظام‌های ایدئولوژیک متفاوت، ناهمگونی‎های فرهنگی و مذهبی و تنگناهای شدید جغرافیایی و ژئوپولیتیک موجب شده ظرفیت های بالقوه و بالفعل مشاجره در این منطقه افزایش یابد و سرانجام سبب کاهش ضریب های امنیتی درازمدت شود. ایران از منظر منطق های نیز در حوزه‌های واقع شده است که هیچ‌گونه ترتیبات امنیتی پایدار و توافق شده در آن وجود ندارد. به رغم پیشرفت نظام های امنیت منطقه ای در سراسر جهان به ویژه پس از پایان جنگ سرد و در چارچوب تحولات جهانی شدن هنوز منطقه پیرامونی ایران فاقد ترتیبات امنیتی نهادینه شده است. ضروری است برنامه ای جامع و بلند مدت برای تامین امنیت تدارک دیده شود تا ایران بتواند تهدیدهای موجود را به فرصت تبدیل کند. یکی از اهداف ایران در حل مسئله هسته ای و ایجاد توافق برجام با کشورهای 1+5، برداشتن موانع فوق در راه توسعه صنعت نفت و گاز بود و موانع موجود فراروی صنعت نفت گاز به تدریج در حال برطرف شدن است. تحولات و پیشرفت های فوق در صنعت نفت و گاز ایران سبب وابستگی متقابل میان دارندگان گاز طبیعی و مصرف کنندگان می شود و این موضوع تضمین کننده امنیت متقابل برای هر دو طرف است. صادرات گاز طبیعی منبع درآمد ارزی خوبی برای ایران است، ضمن اینکه به لحاظ زیست محیطی گاز طبیعی دارای آلودگی کمتری است و می تواند رشد اقتصادی ایران را سرعت بخشد البته این موضوع در گرو تعامل با کشورها و شرکت‌های دارای فناوری پیشرفته است و ایران می تواند با یک دیپلماسی فعال و قوی، زمینه حضور این شرکت‌ها را در صنعت نفت و گاز فراهم نماید و به این وسیله امنیت و ثبات خود را در قالب امنیت بین المللی جست‎وجو کند.

دانشجوی دکترای علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان