ژئومکانیک نفت؛ الزام یا انتخاب؟!

ژئومکانیک نفت سال‎هاست در بخش‎هایی مانند افزایش بهره‎وری چاه‎های نفت و گاز، شکست هیدرولیکی و افزایش انگیزش چاه‎ها، ذخیره‎سازی گاز و انتخاب بهترین روش حفاری و پایداری و تکمیل چاه در جهان مورد استفاده قرار می‎گیرد، اما این مهم هنوز به جایگاه خود در بخش بالادست صنعت نفت کشورمان دست نیافته و به نظر می‎رسد مهمترین پیام همایش ملی ژئومکانیک نفت که از دیروز (پنجم بهمن ماه) در مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران آغاز به کار کرده است، به همین ضرورت اشاره داشته باشد: «ضرورت بهره‎مندی صنعت نفت ایران از دانش ژئومکانیک نفت».

اما ژئومکانیک نفت چه کمکی به صنعت نفت می‎کند؟ هندی در پاسخ به این سئوال می‎گوید: «ژئومکانیک، علمی میان‎رشته ای بین زمین‎شناسی، ژئوفیزیک، مهندسی مخزن و مکانیک است که در همه مراحل زنجیره ارزش نفت شامل اکتشاف، ارزیابی، توسعه و تولید و حتی ذخیره‎سازی گاز در زیرزمین می تواند به صنعت نفت کمک کند و این اثربخشی از طریق شناساندن رفتار سنگ مخزن حاصل می‎شود». به گفته وی، بدیهی است وقتی سنگ مخزن را خوب بشناسیم، بهتر حفاری می‎کنیم و وقتی حفاری بهینه‎تر انجام شود، هزینه‎ها کاهش و کیفیت کار افزایش می‎یابد.

مصداق عینی و ساده این تاثیرگذاری را می‎توان در حفاری شاهد بود. شناخت خوب از رفتار مکانیکی نفت در زیرزمین، به انتخاب بهینه سرمته‎ حفاری کمک می کند و سرعت و کارایی حفاری را افزایش می‎دهد؛ یا با شناخت رفتار سنگ در زیرزمین، می‎توان اقدامات پیشگیرانه را برای جلوگیری از تولید شن و ماسه همراه نفت و بالتبع کاهش خوردگی در دستور کار قرار داد و با آسیب‎های ناشی از رسوبات معدنی و آلی که توان تولید مخزن را به شدت کاهش می‎دهند، مقابله کرد. بی تردید تعیین دقیق خصوصیات سنگ مخزن، هزینه‎ها و ریسک برنامه‎ریزی تولید را کاهش می‎دهد و تخمین پارامترهای مکانیک سنگ مخزن می‎تواند به غنی شدن مطالعات گسترده و یکپارچه مخزن و در نتیجه مدیریت مطلوب آن کمک کند.

ابراهیم طالقانی، سرپرست پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت ایران نیز دیروز در افتتاحیه همایش ملی ژئومکانیک نفت از اهمیت بکارگیری دانش ژئومکانیک نفت در صنعت نفت سخن گفت: «از پروفسور حسابی پرسیدند چه کنیم که پیشرفت علم را در کشور شاهد باشیم؟ پروفسور پاسخ داد: ببینید برای پیشرفت علم در دنیا چه می‎کنند، شما هم همان کار را انجام دهید.» طالقانی با این مقدمه، گریزی هم به فاجعه پلاسکو زد و یادآور شد: «ژئومکانیک سال‎هاست در صنعت نفت جهان مورد استفاده قرار می‎گیرد و اگر این همایش‎ها و تاکیدهای چندباره بر ضرورت بکارگیری این دانش را جدی نگیریم، مثل ساختمان پلاسکو که به دلایلی از جمله بی‎توجهی به تذکرات ایمنی فروریخت، ما هم به واسطه عقب‎ماندگی از جریان فناوری‎های روز متضرر می‎شویم و از قطار فناوری جا می‎مانیم».

نکته قابل تامل دیگری که در افتتاحیه کنفرانس ملی ژئومکانیک مطرح شد، ضرورت پرهیز از نگاه لوکس به مقوله فناوری بود. باید بپذیریم به رغم فعالیت‎های گسترده‎ای که در چند سال اخیر در حوزه پژوهش و فناوری صنعت نفت انجام شده است، اما فناوری همچنان نه تنها در صنعت نفت که در حوزه های مختلف اقتصادی کشور آنطور که باید مورد توجه قرار نمی‎گیرد. باید پذیرفت آنچه موجب تحول در شناسایی ذخایر نامتعارف نفت و گاز در آمریکا و به دنبال آن متحول شدن بازار انرژی جهان شد، فناوری بوده است و در داخل کشور هم آنچه می‎تواند در آینده به افزایش ضریب بازیافت از مخازن قدیمی ایران کمک کند و زمینه‎ساز افزایش تولید نفت خام کشورمان باشد، فناوری است. فناوری در کار نخواهد بود اگر پشتیبانی فعالیت‎های پژوهشی در میان نباشد و پژوهش‎های کاربردی به نتیجه نمی‎رسند اگر تفکر تجاری سازی فناوری حاکم نشود.

با این همه، می توان به مبحث بکارگیری ژئومکانیک نفت در صنعت نفت ایران امیدوار بود. دیروز دومین همایش ملی ژئومکانیک در کشورمان در حالی آغاز بکار کرد که بیش از 100 مقاله از سوی دبیرخانه این انجمن دریافت شده بود. فعالیت های علمی، پژوهش‎های متعدد و مقالات بسیاری که در زمینه ژئومکانیک نفت تهیه و تدوین شده، نوید دهنده حرکت‎های رو به جلو جامعه علمی و دانشگاهی کشور در این حوزه است و صنعت نفت می‎تواند به پشتوانه این اقدامات گام‎های محکمی بردارد؛ چه آنکه گام‎هایی نیز برداشته شده است: پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت ایران برای بهره‎مندی از یافته‎های ژئومکانیک نفت اعلام آمادگی کرده و برنامه‎ریزی تلفیقی این شرکت نیز فعالیت‎هایی را به منظور بهره‎مندی از این دانش کاربردی در دستور کار قرار داده است.

ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر هیدروکربوری در جهان و نظر به جایگاهی که در تامین امنیت انرژی منطقه دارد، باید علوم کاربردی و فناوری‎های نوین را بیش از پیش مدنظر قرار دهد؛ این یک الزام است.