صدور گواهی کیفیت تجهیزات نفتی، زیربنای اقتصاد ایران را تقویت می‎کند

وزارت نفت حالا مفتخر به حمایت همه‎جانبه از فرآیندی است که به راه‎اندازی نهاد صدور گواهینامه کیفیت کالاهای صنعت نفت به عنوان نخستین نهاد ملی صادرکننده گواهی کیفیت محصول در کشور منتهی شده و همزمان، بهبود کیفیت کار و افزایش دامنه فعالیت‎ در آزمایشگاه‎های مرجع و واحدهای بازرسی کشور را به دنبال داشته است. متولیان امر بر این باورند که دور از ذهن نیست در آینده‎ای نزدیک، این نهاد بتواند در سطحی کلان و فراتر از صدور گواهینامه برای کالاهای صنعت نفت، برای تایید کیفیت بسیاری از محصولات ساخت داخل نقش‎آفرینی کند و حتی بتواند به مرجعی معتبر برای صدور گواهی کیفیت محصول در سطح منطقه بدل شود. یک مقام مسئول در سازمان ملی استاندارد ایران معتقد است راه‎اندازی نهاد صدور گواهی کیفیت محصولات در صنعت نفت، اقدام قابل تحسینی است که می‎تواند در ارتقای سطح کیفی تولیدات ایرانی و متعاقب آن، تقویت زیربنای اقتصاد کشور بسیار موثر باشد. توضیحات انوشه رحمانی، رئیس پژوهشکده سیستم‎های مدیریت کیفیت و بازرسی پژوهشگاه سازمان ملی استاندارد را درباره این نهاد و مسئولیت‎های آن در ادامه می‎خوانید: 

نهاد صدور گواهینامه کیفیت انجمن نفت ایران از چه تاریخی آغاز به کار کرده؟ ساختار سازمانی آن چگونه است؟ و زیر نظر چه مجموعه‎ای فعالیت می‎کند؟

از ابتدای سال 95، ساختارسازی لازم برای این نهاد انجام شد و نهاد به طور رسمی از اردیبهشت ماه امسال آغاز به کار کرد. در چارت سازمانی این نهاد به جز ریاست نهاد که در راس کار قرار دارد، مدیریت کیفیت، مدیریت آزمون و مدیریت بازرسی تعریف شده که در بدنه هر یک از این مدیریت‎ها، سه کارشناس نیز همکاری می‎کنند. این مجموعه، چارت سازمانی کوچکی دارد و غالب کارها از سوی متخصصان برون‎سازمانی انجام می‎شود. به طور نمونه برای انجام بازرسی‏‌ها و تست‎های آزمایشگاهی که بخش بزرگی از فعالیت‎های نهاد را به خود اختصاص می‎دهند، از توان آزمایشگاه‎های مرجع و شرکت‎های بازرسی استفاده خواهد شد. این مجموعه با توجه به اهمیت و قدمت انجمن نفت ایران در این انجمن تشکیل شده و به صورت مستقل و بی‎طرف فعالیت می‎کند.

درباره سازوکار فعالیت نهاد و ارتباط آن با انجمن نفت بیشتر توضیح دهید.

نهاد برای فعالیت‎های اجرایی صدور گواهی کیفیت محصول با ساختاری مشخص در انجمن نفت تشکیل شده؛ در ساختمان انجمن مستقر است و از حمایت‎های انجمن به ویژه برای تامین زیرساخت‎های لازم در سال‎های نخست فعالیت برخوردار می‎شود؛ اما انجمن در تصمیم‎گیری‎های نهاد دخالتی نخواهد داشت. نهاد صدور گواهینامه کیفیت در انجام امور اداری، فرایندهای بررسی، بازنگری و تصمیم‎گیری همانند یک نهاد کاملا مستقل فعالیت می‎کند. انجمن نفت تاکنون برای شکل‎گیری و راه‎اندازی این نهاد مانند یک حمایتگر (اسپانسر) عمل کرده و قرار است پس از روی روال افتادن فرایندهای کاری، نهاد با درآمدهای خود اداره و از حیث تامین منابع مالی از انجمن بی‎نیاز شود.

انجمن نفت که درآمد چندانی ندارد.

درست است. تنها محل تامین درآمدهای انجمن نفت حق عضویت‎هاست اما بر اساس آئین‎نامه ابلاغ شده از سوی وزیر محترم  نفت در خرداد ماه 96، انجمن نفت و وزارت نفت مسئول حمایت از نهاد صدور گواهینامه در سال‌های نخست فعالیت هستند. بنابراین حمایت اصلی از سوی وزارت نفت و چهار شرکت اصلی صورت می‎گیرد و اعتبارهای ابلاغی از طریق انجمن نفت به نهاد تزریق می‎شود.  

به وظایف نهاد صدور گواهینامه کیفیت بپردازیم. این نهاد قرار است به طور مشخص چه کارکردی داشته باشد؟

برای پی بردن به اهمیت راه‎اندازی نهاد و آثار مثبت آن، بهتر است ابتدا به این موضوع توجه شود که مشکلات استفاده از کالاها و تجهیزات نفتی وارداتی در سال‎های گذشته، ضمن خروج ارز از کشور، بعضا باعث توقف و تاخیر در بسیاری از پروژه‎های کلان صنعت نفت می‎شد؛ چه زمانی که به واسطه تحریم‎ها امکان واردات برخی تجهیزات میسر نبود و چه زمانی که برخی تجهیزات در جریان مصرف دچار مشکل می‎شدند و رفع آن مشکل به دلیل عدم دسترسی به خدمات شرکت‎های سازنده، بسیار زمانبر یا پرهزینه تمام می‎شد. مجموع این عوامل، ضرورت اتکای هر چه بیشتر به تجهیزات ساخت داخل را آشکار می‎کرد. خوشبختانه وزیر محترم نفت هم از همان ابتدای کار (در دولت یازدهم) بر استفاده حداکثری از تجهیزات داخلی تاکید داشتند و به همین منظور، طرح بومی‎سازی 10 گروه کالاها و تجهیزات صنعت نفت در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت و یا در مدل جدید قراردادهای نفتی، شرکت‎های خارجی ملزم به استفاده حداکثری از توانمندی‎های داخلی در بخش‎های مختلف از جمله در بخش تجهیزات شده‎اند. اما در این میان، خلایی بود و آن این‎که به طور مثال، شرکت خارجی چگونه باید نسبت به کیفیت و استاندارد کالاهای مورد استفاده خود اطمینان پیدا کند و یا وزارت نفت چگونه باید نسبت به ساخت کیفی کالاهایی که در طرح بومی سازی 10 گروه تجهیزات مورد توجه قرار دارند، اطمینان حاصل کند. اینجا بود که فعالیت نهادی برای صدور گواهی کیفیت کالاهای ساخت داخل برای اطمینان‎بخشی هم به وزارت نفت و هم به پیمانکاران خارجی اهمیت پیدا کرد.  بدیهی است این رویکرد، با ترغیب سازندگان به ارتقای کیفیت و همسویی استاندارد کالاهای ساخت داخل با استانداردهای جهانی، توسعه اقتصادی و افزایش صادرات را نیز به دنبال خواهد داشت.

درست؛ اما چطور پیمانکار خارجی به گواهی صادر شده از سوی یک نهاد ایرانی اطمینان پیدا می‎کند؟

دقیقا به همین دلیل، استانداردهای مورد پذیرش جامعه جهانی و سازگار با معیارهای جهانی از سوی سازمان ملی استاندارد  به وزارت نفت پیشنهاد شد. استاندارد ISO/IEC17065 به عنوان استانداردی که الزامات یک نهاد صادرکننده گواهی کالاها و خدمات و فرایندها را مشخص می‎کند، به وزارت نفت پیشنهاد و اعلام شد که تاکنون در ایران، هیچ نهاد ملی صادرکننده گواهی کالاها و خدماتی طبق الزامات این استاندارد وجود نداشته است. وزیر محترم نفت هم موافقت خود را اعلام کردند و مراحل استقرار سیستم آغاز شد. با توجه به جهانی بودن الزامات استاندارد ISO/IEC17065، گواهینامه‎های صادر شده بر مبنای این استاندارد نزد پیمانکاران خارجی هم مورد پذیرش است  و به این ترتیب، آن دسته از کالاهای سازندگان ایرانی که گواهی نهاد صدور گواهی کیفیت انجمن نفت را داشته باشد از سوی شرکت‎های خارجی، معتبر و کیفی قلمداد می‎شود. ضمن این‎که خود نهاد هم باید از سوی یک نهاد اعتباربخشی (Accreditation Body) مورد تایید قرار گیرد.

این گواهی برای چه کالاهایی صادر می‎شود؟ صرفا اقلام 10 گروه تجهیزات نفتی پرمصرف؟

در مرحله نخست، بله. اما به تدریج دامنه فعالیت‎های نهاد افزایش می‎یابد. همانطور که می‎دانید ، انجمن نفت آمریکا (API) در سطحی وسیع در جهان فعالیت می‎کند و بر اساس الزامات استانداردهای نهادهای صدور گواهینامه سیستم‎های مدیریت کیفیت و الزامات مرتبط با ویژگی‎های محصول ، تاکنون در 33 کشور دنیا بیش از 16 هزار گواهی صادر کرده است. زمانی که بحث راه‎اندازی نهاد صدور گواهی کیفیت انجمن نفت ایران مطرح شد، تاکید آقای زنگنه بر این بود که این نهاد تقویت شود و بتواند در آینده به کشورهای منطقه هم خدمات خود را ارائه دهد و انجمن نفت ایران (IPI)، کارکرد API را در سطح منطقه پیدا کند. این هدف غایی است و امیدواریم با ادامه روند فعلی، به آن دست پیدا کنیم.

اشاره کردید که نهاد صدور گواهی کیفیت انجمن نفت باید از سوی یک نهاد اعتباربخشی هم مورد بررسی قرار گیرد و تاییدیه بگیرد. آیا این فرایند اعتباربخشی طی شده؟

هنوز خیر. در هر کشوری، یک نهاد اعتباربخشی وجود دارد که با مرجع بین‎المللی اعتباربخشی (IAF) مرتبط است. مرکز ملی تایید صلاحیت ایران وابسته به سازمان ملی استاندارد است و به عنوان نهاد اعتباربخشی در ایران فعالیت می‎کند. روال کار نهادهای اعتباربخشی به این شکل است که فرایند ممیزی نهاد صدور گواهینامه کالاها و خدمات را پس از صدور چند گواهینامه توسط نهاد، آغاز می‏کنند. به این ترتیب، پس از آنکه چند گواهینامه از سوی نهاد صدور گواهینامه کیفیت انجمن نفت ایران صادر شود، نهاد اعتباربخشی فرایند ارزیابی نهاد صدو رگواهینامه را آغاز و از فرآیندهای بررسی سازندگان توسط نهاد صدور گواهینامه، به عنوان شواهدی برای ارزیابی و اعتباربخشی استفاده می‎کند.

نخستین گواهینامه کیفیت چه زمانی از سوی نهاد صادر می‎شود؟

طی روزهای آینده، درخواست صدور2 گواهینامه برای 2 قلم کالا از مجموع بیش از 500 قلم کالایی که در طرح 10 گروه کالاهای پرمصرف صنعت نفت است، در فرآیند ارزیابی قرار می‎گیرد و در صورت اخذ تاییدیه بر اساس طرح گواهی محصول (شامل بازرسی خط تولید، ممیزی سیستم کیفیت و آزمون نمونه کالا)، گواهینامه کیفیت صادر خواهد شد.

پس با توجه به این‎که هنوز نهاد صدور گواهی کیفیت از سوی مرکز ملی تایید صلاحیت بررسی و تایید اعتبار نشده، گواهی‎ای که صادر می‎شود معتبر نیست. درست است؟

معتبر است. در این مرحله، با توجه به ابلاغ آئین‎نامه نظام یکپارچه صدور گواهی کیفیت کالا از سوی وزیر نفت در خرداد 96، گواهی تطبیق برای کالا صادر می‎شود که اعتبار ملی دارد و پس از اعتباربخشی به نهاد، این گواهی به گواهی محصول با اعتبار جهانی بدل خواهد شد. 

بنابراین آنچه طی روزهای آینده صادر می‎شود، گواهی تطبیق است نه محصول.
بله. دقیقا. البته فرایند صدور گواهی تطبیق (compliance) و طرح گواهی کردن، کاملا مانند فرایند گواهی محصول است و تنها تفاوت این است که گواهی تطبیق در بازه زمانی پیش از اعتباربخشی به نهاد صدور گواهینامه صادر می‎شود. 

اعتباربخشی به نهاد صدور گواهینامه کیفیت چقدر زمان می‎برد؟ به عبارت دیگر، از چه زمانی، نهاد اقدام به صدور گواهی کیفیت محصول می‎کند؟

پیش‎بینی ما این است که تا بهمن ماه امسال، فرایندهای اجرایی اعتباربخشی نهایی شود و نهاد از اسفندماه به درخواست‎های صدور گواهی کیفیت محصول پاسخ دهد. مدت اعتبار این گواهی در صورت حفظ شرایط سازندگان سه ساله است و البته سالانه بازنگری می‎شود.

تکلیف گواهی‎های تطبیق صادر شده تا پیش از اسفندماه چیست؟

گواهی تطبیق یک ساله است و پس از یک سال، بررسی و در صورت تایید فرایندها به گواهی محصول تبدیل می‎شود.

تا جایی که خاطرم هست، قرار بود پژوهشگاه صنعت نفت در این پروسه به عنوان شبکه آزمایشگاه‎های مرجع ایفای نقش کند. پژوهشگاه برای چنین فعالیتی آمادگی پیدا کرده؟

تغییراتی در برنامه‎ها توسط وزارت نفت  پیش آمده که بر مبنای آن، پژوهشگاه صنعت نفت مسئول توانمندسازی آزمایشگاه‎ها شده است و بر اساس الزام استقلال نهاد صدور گواهینامه طبق استاندارد 17065، در فرایند صدور گواهینامه نقشی ندارد؛ اما با توانمندسازی آزمایشگاه‎های مرجع، نقش موثری در ارتقای کیفیت خدمات آزمون در کشور ایفا می‎کند و به‎تبع نهاد صدور گواهینامه هم در آزمون کالاهای سازندگان، از این توانمندی آزمایشگاه‎ها بهره‎مند می‎شود.

پس شبکه آزمایشگاه‎های مرجع برای تست‎های آزمایشگاهی کالاها تحت چه سازوکاری فعالیت می‎کند؟

در کشور تعداد بسیاری آزمایشگاه‎های مستقل و وابسته فعالیت می‎کنند که تنها حدود 600 آزمایشگاه دارای گواهی 17025 (استاندارد مدیریت کیفیت آزمایشگاهی) هستند و به آنها آزمایشگاه‎های مرجع یا تایید صلاحیت شده اطلاق می‎شود. نکته اینجاست که تنها برخی از معیارهای آزمون تجهیزات نفتی در دامنه تایید صلاحیت تعداد محدودی از این آزمایشگاه‎ها قرار دارد. این نقص در شبکه آزمایشگاهی کشور وجود دارد. بنابراین اکنون توانمندسازی آزمایشگاه‎ها در دستور کار قرار گرفته تا دامنه فعالیت خود را به منظور انجام آزمایش تجهیزات نفتی گسترش دهند. تا آن زمان، تست‎های آزمایشگاهی کالاها در آزمایشگاه‌های متخصص (توانمند ولی بدون تایید صلاحیت) با حضور ارزیابان استاندارد 17025 انجام می‎شود.

سازوکار بازرسی‎ محصولات به چه شکل خواهد بود؟

از تعداد زیاد شرکت‎های بازرسی فعال در  کشور، تنها حدود 165 شرکت بازرسی دارای گواهینامه تایید صلاحیت بر اساس الزامات استاندارد 17020 (استاندارد سازمان‎های بازرسی) هستند و تعداد محدودی از این شرکت‎ها در حوزه بازرسی تجهیزات نفتی فعالیت می‎کنند. البته شرکت‎های بازرسی‎ای نیز وجود دارد که فراورده‎های نفتی را بازرسی می‎کنند و یا برای تجهیزات مکانیکی یا الکترونیکی تایید صلاحیت شده‎اند، اما بازرسی تجهیزات نفتی ساخت داخل در دامنه تایید صلاحیت آنها قرار ندارد. ایرادی هم نمی‎توان وارد کرد. پیش‎تر بازار کاری برای فعالیت در این حوزه نبوده است.

بنابراین می‎توان توانمندسازی شبکه آزمایشگاهی و شرکت‎های بازرسی را از دیگر دستاوردهای راه‎اندازی نهاد صدور گواهینامه کیفیت دانست؟

دقیقا. با رونق ساخت داخل در صنعت نفت، هم شرکت‎های بازرسی و هم آزمایشگاه‎ها برای افزایش دامنه فعالیت و اخذ تایید صلاحیت  انگیزه پیدا کرده‎اند. به همین دلیل است که معتقدم اقدام وزارت نفت در حمایت همه‎جانبه از راه‌اندازی نهاد صدور گواهی کیفیت انجمن نفت ایران، افزون بر این‎که به کیفی‎سازی و استانداردسازی کالاها در کشور کمک می‎کند، فرایند توانمندشدن شبکه آزمایشگاهی و بازرسی را هم به جریان انداخته و با تعمیم این فرایند به بخش‎های خدماتی، صادرات و ... در آینده، می‎تواند به تدریج زیرساخت‎های اقتصاد کشور را تقویت‎کند. اتفاقا می‎خواهم از این فرصت استفاده کنم و از 2 زیرمجموعه معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت هم تشکر ویژه‎ای داشته باشم. معیارهای صدور گواهی برای ما بسیار اهمیت داشت و از الزامات اولیه کار بود. در واقع باید این معیارها کاملا مشخص می‎شد تا تعیین شود آزمایشگاه‎ها، واحدهای بازرسی و ... بر اساس چه معیارهایی باید بازرسی‎ها، آزمون‎ها و ارزیابی‎های خود را انجام دهند. در این زمینه، همکاران اداره کل نظام فنی و اجرایی و ارزشیابی طرح‎های معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت با تشکیل 14 کارگروه مرجع استانداردسازی، در تعیین استانداردهای مرجع و معیار سنجش بیش از 500 قلم کالای طرح بومی‎سازی تجهیزات پرمصرف صنعت نفت کمک بسزایی کردند. از سوی دیگر، تا زمان تامین خدمات آزمون توسط آزمایشگاه‎های تایید صلاحیت شده بر اساس الزامات استاندارد 17025، برای انجام آزمون تجهیزات، آزمون در آزمایشگاه‎های متخصص در حضور ارزیاب‎های 17025 در دستور کار قرار گرفته است. این گروه ارزیاب‎های 17025 در قالب یک نهاد پیمانکار فرعی مرکز ملی تایید صلاحیت ایران زیر نظر اداره کل نظام تامین و تجاری‎سازی فناوری معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت فعالیت می‎کنند و نهاد را در بحث ارزیابی آزمایشگاه‎های همکار یاری می‎دهند.

هانیه موحد